Το παιχνίδι των ρόλων και η δεύτερη γενιά του ολοκαυτώματος

  

Το παιχνίδι των ρόλων
Σαν σήμερα, πριν από 70 χρόνια εκκενώθηκε η πόλη της Καστοριάς από τους Εβραίους κατοίκους της.Με αφορμή το γεγονός αυτό παραθέτουμε μια σύντομη αναφορά στο εξαίρετο βιβλίο της Εσθήρ Φρανκο, Το παιχνίδι των ρόλων, από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη.

Το Σεπτέμβριο του 1943 μπαίνουν στην πόλη της Καστοριάς οι Γερμανοί. Παραμονή του Γιομ Κιπούρ,- σύμφωνα με το πάγιο γερμανικό τέχνασμα της επιλογής μεγάλων εβραϊκών εορτών για την επιβολή αντισημιτικών μέτρων- ζητείται από την κοινότητα να καταβάλει ένα σημαντικό χρηματικό ποσό, ως αντίποινα-λύτρα για τη διαφυγή κάποιων νέων στο βουνό. Τη νύχτα της 24ης Μαρτίου 1944 συλλαμβάνεται ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης και φυλακίζεται στο Γυμνάσιο Θηλέων Καστοριάς. Τρεις μέρες μετά, 763 άνθρωποι, μαζί με ένα μικρό αριθμό Γιουγκοσλάβων Εβραίων που είχαν καταφύγει στην Καστοριά, οδηγούνται με φορτηγά στη Θεσσαλονίκη και από εκεί στην Πολωνία, στο ταξίδι χωρίς γυρισμό.Πέντε μήνες αργότερα, στη Θεσσαλονίκη πάλι, 12 άνθρωποι αλέθονται με το λευκό αλέτρι της επαγγελίας στου μύλους του θανάτου.Λάζαρος Άλβο, Ιούδας Ισραήλ, Λεών Φαρατζή, Σαμουήλ Κοέν, Ρικκέτα Ισραήλ, Ρεβέκκα Φράγκο, Συμχά Μουστάκας, Ιουλία Γκανή, Φωφώ Εζραττή, Αντωνάκης Εζραττής, Σουζάνα Ισα’ί’ας, Χα’ί’μ Μιζραχή, Ηλία Εσκεναζή, είναι τα όνοματά τους. Κάθε όνομα και μια μαστιγιά, κάθε όνομα και μια αρτηρία που σπάει. Είναι το πρωί της 8ής Σεπτεμβρίου, ημέρα Παρασκεύη-τι παράδοξη αλήθεια σύμπτωση ο αριθμός αυτός, 8, που στην αριθμολογία της Καμπάλα συμβολίζει ι το θάνατο, την πτώση, την άρνηση, την απώλεια, να είναι ο αριθμός της μαύρης αυτής ημέρας, που 12 αθώοι συνανθρωποί μας, 7 Έλληνες Εβραίοι, ένας Σέρβος Εβραίος από το Μοναστήρι,ένας Ελληνοαμερικάνος Εβραίος και 2 ισπανικές οικογένειες, εκτελούνται από τμήμα του τάγματος θανάτου στην πόλη του Βορρά, ένα μήνα πριν από την αποχώρηση των Γερμανών, μιά ημέρα πριν την δημιουργία του Ανθρώπου κατ’εικόνα του Θεού. Η πορεία προς θάνατο ξεκίνησε σε χώρο φυλακής, την καλουμένη Κλινική Βαγιάνου. Από το βιβλίο διαβάζουμε: «Στην κλινική Βαγιάνου χώρισαν τους άνδρες από τις γυναίκες, και όλοι οι προαναφερθέντες, εκτός από τη Φωφώ Εζραττή, τη Σουζάνα Ισα’ί’ιας και τον Ηλία Εσκεναζή, υπεβλήθησαν εις την εξής εξέτασιν:τους απεγύμνωσαν τελείως, ερεύνησαν τα ρούχα τους και έφθασαν μέχρι του ποταπού και αναιδούς σημείου να εξετάσουν και τις φυσικές τους κοιλότητες. Κατόπιν, οι κρατούμενοι σκεπάσθηκαν με τα ρούχα τους η με μπιζάμες και φόρεσαν παντούφλες. Όλα τα υπόλοιπα, κοστούμια, παπούτσια, ρολόγια, δακτυλίδια και διάφορα άλλα κοσμήματα, μείνανε στα χέρια των δήμιων. Τα πτωχά αυτά πλάσματα, τα αξιοθρήνητα και ταλαιπωρημένα, φορτώνονται σ’ ένα φορτηγό αυτοκίνητο που αμέσως απομακρύνεται. Είναι ενδεκάτη η ώρα το βράδυ. Μερικοί κρατούμενοι κατόρθωσαν να παρακολουθήσουν όλη αυτήν τη διαδικασίαν από τιυς χαραμάδες των παραθύρων τους. Ο κ. Μιζραχής, που ως εκ θαύματος κατόρθωσε να σωθή, υπήρξε αυτόπτης μάρτυς αυτού του δράματος. Μερικά λεπτά αργότερα ακούσθηκε ο κρότος του πολυβόλου, και στις 11.30 οι οκτώ Εβραίοι σωριάζοντο διάτρητοι από σφαίρες στο έδαφος. Μια εκ των θυμάτων, Η κ. Ρεβέκκα Φράγκο, ωραία εβραιοπούλα, 22 ετών, βρισκόταν την 1ή Απριλίου 1944 μαζί με όλους τους ομόθρησκους της τής Καστοριάς στο στρατόπεδο συγκέντρωσεως του Χαρμάνκιο’ι’, περιοχή της Θεσσαλονίκης. Η αποστολή της έπρεπε να φύγη την ίδια μέρα ημέρα. Τότε ακριβώς άρχισε να αισθάνεται τις πρώτες ωδίνες του τοκετού, που οι Γερμανοί του στρατοπέδου δέχθηκαν να αφήσουν την πτωχή αυτή γυναίκα να γεννήση σ’ ένα μαιευτήριον, χάρις στην επιμονή ενός μέλους του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού. Ο σύζυγός της, όμως, εκτοπίσθηκε. Η κ. Φράγκο γέννησε μια κορούλα και οι Γερμανοί, προς στιγμήν, την είχαν ξεχάσει. Την 1ή Σεπτεμβρίου, όμως, προδόθηκε και την εφυλάκισαν, ενώ ύστερα από 8 ημέρες την εξετελέσαν. Το κοριτσάκι το ανέλαβε μια χριστιανική οικόγενεια.» Την ονόμασαν Αλίκη Παπαδοπούλου. Με την εισοδό της στα εκπαιδευτήρια Σχινά, κατόπιν μεσολάβησης της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, που βοηθά οικονομικά επιζήσαντες Εβραίους, ακούει στο επίθετο της βιολογικής της οικογένειας, Φράνκο, και στο ωραίο όνομα Εσθήρ. Εσθήρ Φράνκο. Ονοματεπώνυμο αέρινο και βαρύ σαν ποτισμένο ξύλο. Ένα σύμφωνο κόβει άξαφνα στα δύο τον αιθέρα. Δυο φωνήεντα, το α και το ο,φωτίζουν τη σκοτεινή συστάδα των συμφώνων φ,ρ, ν κ, και εξευγενίζουν το ηχητικό αποτέλεσμα. Η Εσθήρ Φράνκο, το παιδί, το κορίτσι, η γυναίκα, η ηθοποιός, η βιογράφος- επισημαίνω και λέω όχι η αυτοβιογράφος, γιατί πιστεύω ότι το βιβλίο που έγραψε δεν μιλά μόνο για τη ζωή της, αλλά για τις ζωές όλων των Εβραίων της δεύτερης γενιάς τους Ολοκαυτώματος, με τρόπο σαφέστατα συγκεκριμένο και εξατομικεύμενο, μα επ’ουδενί υποκειμενικό και μεροληπτικό-ισσοροπεί, όπως το ονοματεπώνυμο της, ανάμεσα στον διαφυγόντα αιθέρα, της ουτοπίας, του παραμυθιού, της αιώνιας άνοιξης, της λήθης, και την πραγματικότητας της λάσπης, της ύλης, της αμαρτίας, της πτώσης. Όταν βλέπει το πρώτο να υπερτερεί έναντι του δεύτερου, προστάζει τον εαυτό της να σύρει ξανά το νήμα της μνήμης.Όταν βλεπει το δεύτερο, ενώ αυτό στέργει να την καταπιεί, προτάσσει το θάρρος που κρύβουν τα παραμύθια και οι καλύτεροι κόσμοι. Γίνεται δηλαδή άθελά της συγγραφέας, που καθώς πονά μπορεί και γράφει για τον πόνο της σαν να ήταν ο πόνος κάποιου άλλου, οδηγούμενη θαρρείς από κάποια αόρατη και μυστική δύναμη,ενδεχομένως αυτήν που οδηγεί όσους κάποτε τους δόθηκε το ακριβό χάρισμα να έχουν γεννηθεί μέσα σε κάποια πληρότητα και στα μύχια της ψυχής τους γνωρίζουν ότι ο πόνος δεν είναι αλλά απλώς συμβαίνει, και όταν συμβαίνει πρέπει για όσο καιρό ακόμη είμαστε υγιείς να του αντισταθούμε όχι με το κάλπικο και αυτάρεσκο τρόπο του αρνητή αλλά με τον τρόπο του ποιητή που ξέρει να τον σκιαγραφεί δίχως να παραδίνεται σε αυτόν. Η γράφη της, μάρτυρας κατά τη γνώμη μου αυτής της λεπτής ισσοροπίας ανάμεσα στον άσπρο και τον μαύρο χρόνο του ανθρώπου, διακρίνεται έτσι για την ειλικρινεία της, τη νηφαλιότητά της, την εντελή και εποπτική παρουσίαση όλων των θεμάτων της ζωής της Κυρίας Φράνκο, την πλαστικότητα του λόγου της. Πάνω απ’ όλα, για την ευρυθμή τράγικότητά της και τον γνήσιο ερωτισμό της, όπου με το δεύτερο αυτό γνώρισμα δεν εννοώ προφανώς τον έρωτα με τη στενή έννοια του όρου αλλά με την ευρεία, ως πρόθεση δηλαδή συνάντησης και κοινωνίας μεταξύ του γράφοντος και του αναγνώστη. Υπό το πρίσμα αυτό, θεωρώ ότι το τελευταίο παιχνίδι ρόλων της Κυρίας Φράνκο είναι το βιβλίο που έγραψε. Ενός βιβλίου που αφενός παρουσιάζει την προσωπική της εξέλιξη και τα προσωπεία που αναγκάσθηκε να φορέσει, και αφετέρου δεν θα μπορούσε να είχε γραφτεί ή τουλάχιστον να κέρδιζε την πρόσοχή μας αν δεν προερχόταν από κάποιον που επωμίζεται –συνειδητά ή ασηνείδητα – τον ρόλο του επαγρυπνισμένου ανορθωτή της ελπίδας. Έτσι θεωρώ υποχρεωσή μου να επισημάνω την πλέον σημαίνουσα αρετή του βιβλίου αυτού: τη δικαιοσύνη και την κατανόηση του απέναντι σε όσους δεν κατάλαβαν το βάρος μιας ύπαρξης που η βίαιη εξώθησή του από τον πιο δικό του κόσμο, στη συγκεκριμένη περίπτωση ενός εβραίοπουλου που αποσπάται από τη μητέρα του σε βρεφική ηλικία, θα το αλλοτρείώνε για πάντα. Η αγαθή μαμά Ευφημία, θετή μητέρα της Κας Φράνκο στην Τούμπα της Θεσσαλονίκης και η μεταπολεμική Ελλάδα, που έθεσε στο περιθώρειο του επιζήντες Εβραίους, είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Μιας πραγματικότητας που μπροστά στο ανιοίκειο του κόσμου αυτού προσπαθούν να περισώσουν κάτι από τον πιο δικό τους εαυτό, πολύ συχνά με φαρισσαικό τρόπο. Η Κυρία Φράνκο, μεγαλώνοντας στην αγκαλιά και των δύο, αλλά έχοντας πλήρη επιγνώση της δικής της καταγωγής, έχοντας με άλλα λόγια αφομειώσει τη τραγική μοίρα του λαού της, συμπονά, κρίνει τα κακώς κείμενα αλλά αποφεύγει να καταδικάζει, αποφεύγει να μη βλέπει και να μην αναπλάθει του χυμούς αγάπης που ήπιε. Κάποτε μάλιστα μπορεί και βλέπει ψηλότερα από τους εγκλωβισμούς της ανθρώπινης ύπαρξης. Για αυτό, άλλωστε, γράφει στο κλείσιμο του βιβλίο της:
Tώρα ξέρω ότι «Εβραίοι»υπάρχουν σε όλες τις φυλές. Είναι οι «διαφορετικοί», οι «αλλιώτικοι», οι «ξένοι». Όπως ήταν κάποτε οι Εβραίοι». Αυτή η φράση μπορεί να ανήκει μόνο σε κάποιον που κάποτε αποσχίσθηκε με τον πιο βίαιο και απεχθή τρόπο από την μήτρα της πληρότητας, και συνεπώς μπορεί να την αναστοχάζεται ως την πλέον ,ας μου επιτραπεί η κατάχρηστικός όρος πραγματική, πραγματικότητα, ενώ συγχρόνως δεν παύει να κλείνει τα μάτια της στο βέβηλο και ανίερο του κόσμου. Σε κάποιον, σαν την Εσθήρ Φράνκο, που όλα τα παιχνίδια ρόλων που έπαιξε αποσκοπούσαν σ’ένα και μοναδικό πράγμα’ θαρρώ στο κατεξοχήν αίτημα όλων όσων θέλουν να λέγονται άνθρωποι: τη μετατροπή της φύσης μας σε σχέση. Για αυτό, διαβάζω το εξαιρετικό της βιβλίο, Το Παιχνίδι των Ρόλων και η δεύτερη Γενιά του Ολοκαυτώματος, περίπου όπως διαβάζω το ανώτερο ποιητικό στολίδι της Εβραικής κληρονομιάς στον κόσμο, το Ασμα Ασμάτων. Σαν μια εναγώνια αναζήτηση αυτού του αιτήματος. Βλέπετε, ο θάνατος, το έσχατον αυτό οράν της ύπαρξης, κάποτε μας εγκλωβίζει μέσα στον ίδιο μας τον εαυτό. Τότε αδυνατούμε να μετατρέψουμε τη φύση σε σχέση. .Τότε το Λάζαρε, δεύρο έξω δεν πιάνει τόπο. Ούτε η μετάνοια ως μοίρασμα ψυχής και σώματος. Μια δροσοσταλίδα άνοιξης μόνο, και έπειτα πάλι:

Άνοιξα στον αγαπημένο μου
Μα εκείνος είχε φύγει.

Αίφνης, η φύση όλη συσκοτίζεται.Το βαθύσκιωτο χορτάρι, οι κέδροι και τα κυπαρίσσια θυμίζουν αυτό που κάποτε ήταν των αγαπημένων το κρεβάτι, το σπίτι και η σκέπη. Ο κόσμος γίνεται ξανά ένας κόσμος πολλαπλών και ανίοικειων μεταξύ τους υποστάσεων. Κόσμος που ανήκει σε πολλούς. Η μοναξιά είναι το αντιστραμμένο όνομα της πληρότητας του. Αλλά το τραγικό δεν είναι αυτό: είναι ότι ο Νόμος της απρόσωπης πόλης, κι όχι αυτός της καρδιάς, νόμος που εξουσιάζει την αναγκαιότητα της κοινωνικής συμβίωσης, αδιαφορεί για τα αιτήματα της Αγάπης:

Mε συναντήσανε οι φύλακες
Την πόλη που περιπολούν
Με χτύπησαν, με μάτωσαν
Έσχισαν το σάλι μου
Οι φύλακες των τειχών.

Ορκίζω σας κορίτσια,
Κορίτσια της Ιερουσαλήμ,
Αν βρείτε τον αγαπημένο μου
Τί θα του πείτε;

Ότι λαβωμένη της Αγάπης είμαι εγώ.

Μοιάζουν αυτά τα λόγια της δικής μας Εσθήρ κι όχι μόνο της μακρινής μα γλυκειάς ακόμη Σουλαμίτιδος του Σολωμόντα.Αφήνω σε εσας να ανακαλύψετε τη μαγεία του βιβλίου αυτού. Να αφεθείτε στο άρωμά του. Στον πόνο του και στην αγάπη που το διαπερνά από τα χρόνια της Τούμπας και μιας Ελλαδας που έφυγε ανεπιστρεπτί, της φτώχειας, της γειτονιάς, της προσφυγιάς,μα συνάμμα της ταπεινότητας και της αυτάρκειας, έως τα χρόνια της Αμερικής και της επανόδου της Εσθήρ στην Ελλάδα. Εγώ προσπάθησα να διαγράψω αυτό που αντιληφθήκα να είναι ο γενικός ορίζοντας του έργου. Θέλω όμως προτου κλείσω να πω το εξής:τα ερωτήματα που απεύθυνε η μικρή εσθήρ σε ηλικία 6 χρονών προς τον εαυτό της, Ποιοί είναι αυτοί, Ποιά είμαι εγώ, Τι συμβαίνει; είναι τα ερωτήματα που μας απευθύνει η εποχή μας. Η φράση «εθνική εκκαθάριση» δεν εκπλήσσει πλέον κανένα. Όχι μόνο συνηθίσαμε να στεκόμαστε αμέτοχοι απέναντι σε κάθε είδους φρικαλεότητα γιατί υποκαταστήσαμε την ηθική μας με την τηλεοπτική αφήγηση, όχι μόνο καταφέραμε και αποβάλλαμε το στοιχείο του αρνητικού από τις ζωές μας μετατέθοντάς το σε έναν άλλον χώρο, ενδεχομένως του πλατωνικού μη όντος, για να μην ανατρέπονται κάθε τόσο οι ισσοροπίες μας μέσα στον κόσμο που φτιάξαμε, αυτόν με τα πολλά καθρεφτάκια και τις πολύτιμές χάντρες, αλλά κυρίως καταφέραμε και δαιμονοποίησαμε τον ίδιο τον θάνατο και την πτώση του ανθρώπου από το κακό και στο κακό. Τώρα που ο κόσμος που φτιάξαμε αλλάζει και δείχνει το πραγματικό το πρόσωπο, καλούμαστε να δούμε όσα μας τρομάζουν ως δυνατότητες. Ο Χίτλερ υπήρξε έκγονο της εποχής του. Το ίδιο μπορούμε να πούμε για τον Γκάντι. Τα πρόσφατα εκλογικά στη χώρα μας, που εδραίωσαν την κοινοβουλευτική εκπροσώπηση της Χρυσής Αυγής, μου έφεραν στο νου τον διάσημο πίνακα του Ισπανού ζωγράφου Βελάσκεθ, Λας Μενίνας. Το θέμα του πίνακα είναι αδιάφορο, η βασιλική οικογένεια της Ισπανίας. Η βαρύτητά του έγκειται στο γεγονός ότι όλα τα πρόσωπα του πίνακα αυτού κοιτάζουν τον θεατή. Ο πίνακας προσδιορίζεται μέσω του βλέμματος εκείνου που τον κοιτάζει. Με άλλα λόγια υπάρχει όταν τον βλέπεις. Κατ’ αντιχτοιχία, ένα κόμμα σαν τη ΧΑ, οι νεοναζί στη Γερμανία, στην Αυστρία, και αλλού, η βία κατά μουσουλμάνων λαθρομεταναστών, εκφράζουν κάποιο απο τα πολλά δαιμονικά μας πρόσωπα . Υπάρχουν γιατί υπάρχουμε ως άνθρωποι κι είμαστε φτιαγμένοι έτσι όπως είμαστε. Μόνο αν το αντιληφθούμε αυτό θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε άμυνες αποτελεσματικές, άμυνες που δεν θα χτίζονται πάνω στο φόβο και τη φιλυποψία αλλά πάνω σε μια ηθική στέρεα και συμπαγή, τέτοια που οι κάνόνες της δεν θα οδηγούν στην ανελευθερία και συνεπώς στην άρση της ηθικής αυτής καθεαυτής. Άλλωστε, δεν χρειάζεται να πάμε πολύ μακρυά. Ανάμεσα στις γενοκτωνίες, το Ολοκαύτωμα κατέχει περίπτη θέση εξαιτίας της μοναδικότητάς του. Ο λόγος;Ήταν προσχεδιασμένο, καλά μελετημένο και επιστέφθηκε με επιτυχία. Το ολοκαύτωμα δεν θα ήταν δυνατό δίχως τη στήριξη μιας πλειάδας εκδοτών, νομικών, τραπεζιτών, γιατρών, στρατιωτών, σιδηροδρομικών υπαλλήλων, επιχειρηματιών. Οι αιτίες δε του ολοκαυτώματος δεν οφείλονται σε κάποιον παραλογισμό, αλλά σε μια αλλαγή του τρόπου σκέπτεσθαι των ανθρώπων για το τί είναι άνθρωπος. Εξαιτίας αυτής της αλλαγής, οι εβραίοι έγινα παράσιτα και ορίσθηκαν ως μη άνθρωποι. Ως εκ τούτου, τους αφαιρέθηκε η ύψιστη δυνατότητα του ανθρώπου: να έχει την ελευθερία του θανάτου του. Η επιβίωση αυτομάτως μπήκε σε δεύτερη μοίρα, το ουσιώδες στα στρατόπεδα ήταν η απώλεια της ελευθερίας αυτής. Η νίκη των καταραμένων δεν ήταν ότι κατάφεραν να εξοντώσουν έξι εκκατομύρια Εβραίους, αλλά από ένα άλμα της λογικής να καταστήσουν την ίδια την ύπαρξη παράλογη με το να της απαγορεύουν να πεθαίνει το δικό της θάνατο. Ποιός ή τί σήμερα μας προστατεύει από αυτό το άλμα; Τα ερωτήματα της μικρής Εσθήρ γίνονται και δικά μας ερωτήματα. Και το ποίημα του Τσέλαν, Νυχτερινή Αχτίδα, δικό μας ποίημα.

Βασίλης Ζηλάκος